Aiora Jaka: 'Joseba Sarrionandiak itzulitakoa originalaren mailan ipinten dau, barritzailea izan zan'

| Ikusi handiago | Argazki originala

Joseba Sarrionandiaren itzulpengintzearen ganeko doktorego-tesia liburu formatuan argitaratu barri dau Aiora Jakak Euskaltzaindiko Iker sailean, Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan. Iurretarrak euskal literatur itzulpenak ulertzeko modu barria ekarri eban, eta itzultzailea idazlearen maila berean ipinten ahalegindu zan. Detektibe lan handia egin behar izan dau ikertzaile eta irakasle donostiarrak, izan be Sarrionandiak 50 hizkuntzatako testuak euskeratu ditu.

Eta itzultzailea be bada Jaka, eskuartean proiektu polita dauka oiraintxe: Mo Yan Nobel saridunaren ipuin-bilduma bat euskeratzea.

1.- Joseba Sarrionandiaren itzulpen lanak aztertu dozuz zure doktore-tesian. Zer dala eta aukeratu zenduan gai hori?

Itzulpengintzea ikasi neban, eta beti gustau izan jat itzulpengintzearen arlo literarioa. Joseba Sarrionandiaren Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuak atentzinoa emon eustan. Itzulitako poemekaz osotutako antologia da, munduko hainbat literaturatako testuak batu zituan, alkarren artean oso desbardinak. Ikuspegi nahiko globala eskaintzen dau, eta berezia, akaso, barritzailea.

Liburu horretan, ganera, testu apokifroak edo sasi-itzulpenak dagoz, hau da, berak itzulpen moduan aurkeztutako testuak, baina berez berak sortuak diranak. Ez deusku esaten zehatz zeintzuk diren testuok, zergaitik egiten dauen hori, zelan... Bila hasi nintzen, eta ikusi neban beste liburu batzuk be bazituala itzulita. Tesi baterako emoten ebala pentsau neban.

2.- Beraz, jakin-mina izan zan abiapuntua.

Beti esaten deutsue gustuko gaia aukeratu behar dozula tesirako, urteak pasauko dozuzalako gauza berari bueltaka. Sarrionandia gustuko dot. Konturatu nintzan poema eta ipuinak idazteaz aparte, itzulpen ugari zituala. Jentea harritu egin zan gaia aukeratu nebanean, ez da ezaguna Sarrionandiaren alde hori akaso. Zortzi liburu ditu itzulita, eta aldizkarietan be argitaratu zituan ipuin eta poemen itzulpenak.

Itzulpena beti egon da bigarren mailan-edo, ez hemen bakarrik, mundu osoan bere bai. Jatorrizko testuari emoten jako beti garrantzia. Jente gehienak Sarrionandia berak idatzitako poemakaitik ezagutzen dau, ez itzulitakoekaitik. Dana dala, itzulpenak pisu handia izan dau bere obran. Ni ahalegindu naz bere itzulpenak sorkuntza lan handi bat dirala erakusten.

3.- Itzultzaileari garrantzia emoten deutso Sarrionandiak, beste maila bat edo...

Bai, maila berean ipinten ditu itzultzea eta sortzea. Itzultzen dabilenean sortzen dabilela dino; aurretik irakurritako lana interpretau eta beste hizkuntza batean birsortu egiten dauela. Edozein testu itzultzen dagoala jatorrizkoa sortzen dau, jakina jatorrizkoaren oihartzuna izango dauena, baina berez beste testu bat izango da. Modu berean, testu bat sortzen danean, ez dala sekula zerotik hasten dino, idazleak aurretik irakurritako literatura guztiak zeozelan eragina eukiko dau-eta sortzen dabilen horretan. Ez da guztiz-guztiz originala izango. Itzulpena eta sorkuntzearen arteko mugak lausotu egiten ditu, edozein testu aurreko testu baten berridazketea da.

4.- Euskerazko literaturara itzulpenak ulertzeko modu barria ekarri ebala esan zenduan tesiaren aurkezpenean. Zein izan zan aldaketarik handiena?

Teoria mailan edo, bai. Egia esan, euskal itzulpenaren historian birsorkuntza eta itzulpen libre asko agiri dira. Orixe hor daukagu, nahi eban moduan itzultzen eban, itzulpen oso libreak ziran, oso muturrekoak. Halanda be, Sarrionandia baino lehenago, itzultzaileek berbaurrean beti azaltzen eben zergaitik urrundu diran hainbeste jatorrizkotik, ahalegindu dirala fidelak izaten eta abar. Itzultzaileen menpekotasunaren adierazpenen bat egoten zan. Sarrionandia lehenengoa da autortzen dauena ez dala fidela izan, hori ezinezkoa dala. Itzultzen dauenean birsortzen dagoela dino, beraz bere interpretazino propioa izango dala. Teorian behintzat apurtzen dau itzulpenaren inguruko aurreko teorizazino horregaz. Ikusgarritasuna emoten deutso itzultzaileari, itzulitakoa originalaren mailan ipinten dau, barritzailea izan zan.

5.- Itzulpena lantzeko modu postmodernoa garatu ebala esan dozu. Zer esan gura dozu horregaz?

Postmoderno eta moderno etiketak dira, apur bat arriskutsuak, ganera. Ez dago lar argi zer dan modernoa eta zer postmodernoa. Fenomeno konplexua da, eta arlo bakotxean bere isla dauka. Itzulpengintzearen teoria aztertu dot, ahalegindu naz sailkapen bat egiten teoria modernoa eta postmodernoaren artean; azken hiru-lau hamarkadetan agiri da postmodernoa, eta modernoa, XX. mendearen hasieratik amaiera arte. Teoria modernoak itzultzea zientzia bat lez ikusten dau, perfekzinoaren bila dabil: itzulpen perfektua egiteko arauak ipinten ditu, fideltasuna, zuzentasuna eta abar.

Teoria postmodernoak muga guztiak zalantzan ipinten ditu, muga zurrunak. Zalantzan ipinten dau sorkuntzea lehenengo mailan eta itzulpena bigarrenean egotea. Etiketak ipini dodaz nik, baina egia da muga horreek ez dirala hain argiak. Sarrionandia lehenengo euskal itzultzaile postmodernoa da, ideiok bai teoria bai praktikan erakutsi zituan lehenengoa euskal itzulpengintzearen historian.

6.- Gaur egun, zein bide hartu dau euskal itzulpengintzeak?

Sarrionandia batek, idazle ezagun eta estimatuak, bere bidea egin dauenak, posible dau gura dauena egitea. Berak itzulitako lanak berak aukeratutakoak dira, hautaketak egin dituanean guztiz libre izan da nahi dauena nahi dauen moduan euskeratzeko. Gaur egun egiten diran itzulpenak enkarguak dira, argitaletxe batek eskatutakoak gehienetan. Nonork enkargau eta ordaintzen deutsunez, exijentzia batzuk ipiniko ditu, jakina.

7.- Sarrionandiak iteratura txikiagoak, egile ezezagunak, idazle bazterrekoak... ekarri euskuzan bere itzulpenetan. Beste ate bat zabaldu eban, ezta?

Horretan be barritzailea izan zan aurreko itzultzaileekaz alderatuta. Lehengo itzultzaile gehienek inguruko literaturetako, sistema espainol edo frantseseko, lanak euskeratzen zituen. Hemen inguruan daukaguzan sistema handietan zer zan kanonikoa, hori hartzen zan, erakusteko geu be kapaz garela holango lan handiak euskeraz emoteko. Sarrionandiaren ustez, hori oso ondo egon arren, munduan beste mila literatura dagozala dinosku. Europako zirkulu itxi horretatik kanpora doa. Bost kontinenteetako literaturak topau daitekez bere itzulpenetan, hizkuntza txiki piloa, herri indigenetako kantak, ahozko tradizinoko testu ezezagun asko. Munduko literaturea ez da orain arte euskeraz jaso ahal izan dogun lagin txiki hori, Sarrionandiaren eretxiz, gauza zabalagoa da, eta zergaitik ez eskaini euskal irakurleei halango ikuspegi orokorrago bat?

8.- Sarrionandiaren itzulpenen jatorrizkoak bilatzea izan ei da gatxena, zelan ba?

Hasierako helburua itzulpenak identifiketea izan zan. Oso bitxia egiten jatan sasi-itzulpen horreek egin izana. Egile ezagunen kasuan ez da gatxa, baina ezezagunekaz, nortzuk diran be ez dakigunean... Jatorrizko testuak topetan hasi nintzan, ia existiduten ziran ikusteko. Ikerketa lan itzela izan da, detektibe moduan testuen bila ibili naz. Gehienak identifikau dodaz, beste batzuk zalantzan nago. Jatorrizko testuak 50 hizkuntza baino gehiagotan dagoz, nik ez dakidaz hainbeste hizkuntza, eta Sarrionandioak bere ez. Beraz, zubi-hizkuntzak erabili behar izan zituan, batzuetan autortzen dau ze hizkuntzan eta nondik hartu dituan testuak, baina beste batzuetan ez dino ezer. Normalean ez dau ezer azaltzen, badino testu tuareg bat edo swahilia dala, baina kitu.

9.- Ezin jakin Sarrionandiaren sekretuak argitu dozuzan ala ez...

Gustura jakingo neuke Sarrionandiak zer pentsetan dauen nire interpretazinoari buruz. Badakit heldu jakola nire tesia, eta ganetik behintzat irakurri dauela, eta inpresino ona egin deutsala. Zain nago ea oharren bat egiten deutson tesiari, ia zer eretxi daukan. Detektibe lana ia ondo egin dodan ezin jakin, kasu batzutan asmau dodala esango dau, aurkitu dodala, eta beste batzuetan, seguru nago, barrezka hasiko dala, hankea zelan sartu dodan ikusita.

10.- Tesia argitaratuta, Sarrionandiaren ganeko ikerketea amaitu dozu, ala badago orandino zer aztertu?

Orain urtebete baino gehiago amaitu nebana tesia. Gaiari buelta batzuk emoten ibili naz, zintzilik geratu diran gauzak, edo hutsuneak aztertzen. Akaso Sarrionandiaren antzeko egileren bat aztertuko dot, edo bere ikuspegiak ondorengoengan zer eragin izan dauen ikertu. Ikusiko dogu.

11.- Bitartean badaukazu zeregina. Jokin Zaitegi itzulpen sariketea irabazi dozue Maialen Marinek eta biok. Mo Yan Nobel saridunaren Shifu yuelaiyue youmo ipuin liburua euskeratu behar dozue urtea amaitu orduko. Ganera, txineratik zuzenean egingo dozue, ezta?

Horretan gabilz, bai. Durangoko Azokarako argitaratu behar da, eta irailerako prest egon behar dau. Maialen da txineraz dakiena, tesia Txinako literaturearen ganean egin dau, txineratik gaztelaniara itzultzen dau. Oso ondo daki txineraz, baina ez zan ausartzen euskerara itzultzen. Euskeraz ederto jakin arren, ez dauka esperientziarik itzulpengintzan euskeraz. Lehiaketara aurkeztu gura eban, baina ez zan ausartzen. Itzulpena egiteko arazorik ez, baina nonoren laguntzinoa gura eban euskeraz emoteko, zuzentzeko, txukuntzeko. Neuri proposatu eustan, eta holan irabazi genduan bekea.

12.- Itzultzaile, irakasle, ikertzaile... zertan zabilz gustorago?

Ba, esango neuke danen arteko konbinazinoa dala gustetan jatana. Gauza bati denpora gehiegi emon ezkero, aspertu egiten naz. Beti gustau jat ate bat baino gehiago izatea zabalik, gauza batetik bestera pasetako. Oso gustura ibilten naz itzultzen, baina egunean zortzi orduz monotonoa begitantzen jat. Irakaskuntzea beste ate bat da, jenteagaz egoteko, ikasle eta irakasleakandik ikasteko. Eta ikerketea beharrezkoa da irakaskuntzan, zeozer erakusteko lehenago ikasi egin behar da eta.

Aiora Jakaren doktore-tesiaren laburpena irakurri gura izan ezkero, hemen.