Urtearen abizenak
Hilabeteen izenen zergaitia
Garagarrila
Izen bera emoten jakon aurreko hilabeteari be. Hilabete honeri emon jakon beste izen bat, “garila”, gariaren batzeagaz lotzen dauana dogu. Badira beste izen bi, “uztaroa” eta “uztaila” berbea bera be, uztaren sasoiagaz lotuta edo ikertzaile batzuentzako “usta”, ugaltasunagaz, batzen dabelarik.
Abuztua
Erromatarrakandik jasotako berbea dogu. Bestela bada gure inguruan gehiago erabilitako “agorrila”, lehorte edo agor sasoiagaz lotuz hilabete eguzkitsu hau. “Dagonila” berbea, barriz, uda goenila berbatik etorriko litzake, sasoi honetan udea bere momenturik goienean dagoala adierazoz. Nafarroa Beherean erabilitako berbea, “tilistaro”, tilista edo dilisten aroa, lentejak batzen ziraneko sasoiagaz gogoratuz.
Iraila
Antza, antxineko euskaldunak iraila izentetako “agorrila” berbea be erabili eben, baina gaur egun zabalduagoa daukagu “iraila”. Jatorria irai edo iratze berbatik etorriko litzake, sasoi honetan bere onenean dagoalako eta kortan abereentzako etzauntze edo azpia egiteko batzen zalako landare hau.
Zuberoan erabilitako “setemera” berbea alde batera itxita, hizkuntza erromanikoen eragina daualako, “buruila” berbea be jatorku gogora. Berba honetan buru hila, hau da urteko lehenengo hilabetetzat hartzen da iraila, sasoi batean Euskal Herriko eskualde batzuetan hilabete honetatik aurrera hasten zalako urte barria. Bizkaiko Arratia aldean “urri lehena” be esaten dautse, eta Euskal Herrian zehar batutako beste izen bat “autonoa” dogu.
Urria
Hilabete honegaz amaitzen da baserritarrentzako nekazal urtea. Batzuen ustez urri hila izango litzake, hau da, hilabete eskasa. Baina antza danez, azterketarik zuzenenak orrien hilabete esanahiagaz lotzen dabe, hau da, zugatzetatik orriak jausten diraneko hilabetea. Nafarroan erabilitako “lastail” berbeak, lastoaren erabilereagaz lotzen dau hilabete honen izena. “Bildilla” berbeak, barriz, bildu edo bilatu (batu) esanahia dakarzku gogora.
Zemendia
Erronkarin edo Nafarroa Beherean “abendu txikerra” edo “lenabendu” (lehen abendu) izena emoten deutse. Biak be, hurrengo hilea abendua, hartzen dabe aro honetako nagusitzat eta zemendia haren menpe geratzen da zati baten.
Hilabete honetan baserritarrak hazia ereiten dabe soloetan beraz ez gaitu harrituko hilabete honeri “hazila”, haziaren hila, deitzea. Batuako “azaroa” (haziaren aroa) berbeak be zentzu honegaz zerikusia dauka. “Gorotzila” berbeak be haziagaz zerikusia dauka, sasoi honetan hasi behar diralako baserrietan soloak preparetan, gero hazia ereiteko, eta horretarako gorotza zabaldu behar da landatan, hortik ba gorotz-hila berbea. Horrezaz gan, gaztaina sasoia danez, “gaztainazitu” izena be emoten deutse hilabete honeri Euskal Herriko leku batzuetan.
Abendua
Kristinautasunagaz lotuta dago bere esanahia eta adventum (etorrerea, Jesukristoren etorrerea) latinezko berbatik jatorku. Berba honegaz be batzen dira “bigarnabentua” (bigarren abendua) edo “azkenabendu” (azken abendu). Baina ba dira hilabete hau izentetako beste era batzuk: “hotzaroa” (hotzaren aroa), “neguila” (neguko hilea) “illula” (gabaren hilea), “beltzila” (hilabete baltza), edo “gabonila” (barriro kristinautasunagaz lotutako esanahia). Baina berbarik zabalena, “abendua” alde batera itxita, “lotazila” dogu, lo dagoen hilabetea, edo hazia lo dagoaneko sasoia.
Asier Madarieta,
Abertzaletasunaren Museoko teknikaria
Oraintsu amaitu da urte zaharra eta urte barriari ondo etorria emoteko prest gagoz. Urtarrila hasita dogu. Gero etorriko dira zezeila, martia eta beste hilabete guztiak. Baina zergaitik izen honeek, nondik jatorkuz, zein da euren esanahia?
Antza danez, denporeari mugak jarterakoan eta muga honeei izenak ipinterakoan, zerura begiratu eben euskaldunak, eta zeruan ikusten ziran gauzen artean ilargian erreparau eben. Hogeita bederatzi egunetik behin, ez zan ilargirik ikusten. Emoten eban hil egiten zala, beraz astro honek balio izan eutsien lehenengo epe mugatuak ezartzeko eta hilabeteen izena bera be, “hila”, ilargiaren “hileta” hortik etorriko litzake.
Urtarrila
Berba honen esanahia “urte” eta “hil” berbatan daukagu, hau da, “urtarrila = urteko hila”, urteak dakarren lehenengo hilabetea. Ilbeltza, Llolla, Urteberrila, Izotzila, Neguil, Urtats edo Urtharril dira hilabete honeri beste euskaldun batzuk emoten dautsiezan izenak.
Zezeila
Ez dago argi hilabete izen honen zergaitia. Gure mendietan eguraldi eskasa zala eta hotzaren eraginez mendietan soltean ebiltzan zezenak bailara eta herrietara bajatzen zirala eta hortik hartuko leuke izena urteko bigarren hilabete honek. “Otsaila” berbearen jatorria be antzekoa izango litzake baina azken honetan otsoak izango ziran, mendietatik etozan piztiak. “Kataila” (katuen hilea, orduan diralako zeloan), “Barantaila” (Zuberoan), edo “Baranthalla” dira hilabeteak Euskal Herrian hartzen dauzan beste izen batzuk.
Martia
Erromatarrengan dauka jatorria berba honek, Marte, gerrearen jaungoikoari eskaintzen eutsielako erromatarrek hilabete hau. Batuako “martxoak” be sorrera bardina izango leuke. Bestela, bizkaieraz sasoi batean erabilten zan “epaila” berbeak, epai eta ebai (ebagi) berbek esanahi bardina daukiela onartuz, sasoi honetan zugatzei egiten jaken inausketea dakarzku gogora. Zentzu bardinean dator beste eskualde batzuetan erabilitako “epaiaro” berbea.
Apirila
Bizkaieraz eta batueraz erabilitako “apiril”, eta Gipuzkoan ohikoa dan “apiribil”, erromatarrakandik heldutako berbak doguz. Latineko aprilis, edegi eta zabaltzearen esanahia daukalako, eta hilabete honetan baso eta landak barriro be bizirik agertzen diralako. Aurrekoen antzerako erderakadatzat hartu bageinke “abrilla” berbea, aditu batzuen ustez, kasu honetan “abere hila” esanahia izan leike. Halan balitz, “opaila”, gure herrietan erabiltako beste berba bategaz lotuko leuke, “opatu”, eskaintzea dalako, eta hilabete hau eskaintzen hileagaz lotuko leukelako. Azkenik bizkaierako “jorraila” dogu, jorratzeko aro edo sasoiagaz lotzen dan berbea.
Maiatza
Berba hau be gaztelera edo erderatik hartutakoa dogu. Honetaz aparte daukaguzan bakarrak orriei (“orrila”) eta ostoei (“ostaro” edo “osoila”), lotutakoak doguz. Bestalde hor da lorakaz lotzen dauan “loraila” berbea. Zer esanik be ez dago hilabete honetan beteten dirala orri eta lorez gure zugatz eta landareak.
Bagila
Momentu onak baserritarrentzat, landautakoa batzera doazelako. Momentu gosuak, lehunak, ereak, eta hortik erabilitako beste izenetariko bat “eraroa”. Batzuentzako “garagarrila” edo “garagarzaroa” dogu hilabete hau, orduntxe dogulako garagarra gure landetan. Baina antza danez hilabete hau deitzeko izenik zaharrena “bagila” dogu. Astarloaren ustez, baba-hila izango gendualako hilabete hau. Lopez Mendizabalek, barriz, ebagiteko hilea edo ebaiki-hila berbatik datorrela dino. Laburdin “maiatza-berri” edo “maiatza errepika” dinotse, hilabete honetan aurreko hilabetean izandako baldintza berberak emoten dirala adierazoz.